Grand Master Satranç Kulübü 6 Nisan 2020’de Kuruldu. Grand Master Satranç Kulübü, Satranç Severleri bünyesinde toplayan, Satranç eğitimi vermek, Turnuvalar düzenlemek ve diğer kulüplerle takım karşılaşmaları gibi faaliyetlerle, adil oyun ilkelerine uyarak sosyal bir ortam oluşturma amacını güden bir kulüptür. Bütün satranççılara açıktır.
Satranç severleri kulübümüzün Chess.com’daki versiyonuna da üye olmaya davet ediyoruz.
Sevgili okur,
Satranç, farklı kişilere farklı şeyler ifade edebilir. Kimileri her hamlede mükemmeliyet ve gerçeği arar. Kimileri rekabete bağımlı hale gelir ve kazanmak için çabalar. Kimileri zihinsel egzersizden zevk alır. Kimileri arasıra bir arkadaşla oynamayı sever. Kimileri büyük ustaların oyunda bulduğu açıkları izlemeyi sever. Kimileri oyunun teorisine dalmayı sever. Satranca yaklaşımımız nasıl olursa olsun, bu oyun yaklaşık 1500 yıldır insanları büyülemiş ve bugün hala büyülemeye devam etmektedir.
Satrancın ne olduğunu bilmiyor veya sadece bir tahta oyunu olduğunu biliyorsanız, bu kitap, zamanında “kralların oyunu” denilen dünyanın kapılarını açarak, hayatınızı zenginleştirecektir. Öylesine, bir oyun oynayabilecek kadar satranç biliyorsanız; fakat dev satranç alt kültüründen haberiniz yoksa, sizi büyük bir sürpriz bekliyor.
Bir müzik aletini kullanmayı öğrenmek gibi, satranç oynamak ve oyuna değer vermek de temel yönleri kavrayacak kadar sabır ve azmi olan herkese, yepyeni bir deneyimin kapılarını açmaktadır.
Umarım hayatınızın geri kalanı boyunca bu yeni deneyimden zevk alırsınız.
Peter Kurzdorfer
Taktik hamleler, genel bir strateji içindeki akıncı kuvvetleridir. Rakibinizi tuzağa düşürmek veya köşeye sıkıştırmak için karşınıza çıkan kısa vadeli fırsatlardan yararlanmanızı sağlarlar.
İlk hamleden itibaren tüm oyununuzu planlayın. Adım adım ve ileriye dönük olarak düşünün. Rakibinizin karşınıza çıkarabileceği her engeli öngörün Son darbeyi indirmenizi sağlayacak rüyalarınızın oyunsonunu hazırlayın Uluslararası Büyük Usta Yasser Seirawan, satranç tahtasındaki klasik pozisyonlardan hareketle bir tek hamlede bütün bir oyunun akışını nasıl değiştirebileceğinizi gösteriyor.
Çifte hücum, açmaz, şiş, yem, temizlik fedası, Şah taktikleri…Dünyanın büyük satranç taktisyenlerinin oyunlarından örnekler. Kitaptaki her başlık için deneme testleri ve çözümleri. Satranç tahtasının başına büyük bir özgüvenle oturmanızı sağlayacak her şey…
Yasser Seirawan’ın eğlenceli ve kolay izlenen yöntemiyle bütün oyunlarınızda kullanabileceğiniz taktik ilkelerini büyük ustaların hamlelerini izleyerek öğrenecek, yaratıcı bir şekilde uygulayabileceksiniz.
Unutmayın! Bu yöntemle, Beyaz da oynasanız, Siyah da oynasanız avantaj sizde!
Oyunsonuna ilişkin deneyiminiz arttıkça oyun ortasındaki başarınız da artar. Oyunsonuyla ilgili bilginizi genişletmek, oyununuzu tümüyle geliştirir.Satrançta Kazandıran Oyunsonları, Kolay ya da zor, temel oyunsonu kalıplarının tümünde rakibinizi mat etmenizi sağlayacak kiş hamlelerini acımasızca bulmanızı; Şah ve Piyon oyunsonlarındaki karmaşayı ustaca kavrayıp yönlendirmenizi;
En yaygın kalıp olan Kale oyunsonlarında sürekli kazanmanızı;
Ata karşı Fil kalıbındaki oyunsonlarının artıları ve eksileri konusunda ustalık kazanmanızı;
Kale-Piyon ve Vezir-Piyon kalıbındaki oyunsonlarında avantajı ele geçirmenizi;
Ve tektaş oyunsonlarını tıpkı bir büyükusta gibi oynamanızı sağlayacak.
Satrançta Kazandıran Oyunsonları, oyunsonu stratejilerini heyecan verici yepyeni bir yöntemle öğretiyor. Büyükusta Yasser Seirawan, dünyaca meşhur oyunlara dair birinci elden alıntılarda, okuru öykünün tam ortasına yerleştiriyor. Bir sandalye çekin ve dünyanın en heyecan verici oyunsonlarını izlemeye başlayın. İzlediklerinizle, siz de bir oyunsonu ustası olacaksınız!
Unutmayın! Bu yöntemle, Beyaz da oynasanız, Siyah da oynasanız avantaj sizde!
Yazar: Yasser Seirawan
Winning Chess Endgames
Çeviren: L. Ece Sakar
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Eylül, 2008
Stratejinin Önemi
İnsanoğlu tarih boyunca bir çok oyun oynamıştır. Ama satranç, hak ettiği üzere, dünya yüzünde gelmiş geçmiş bütün oyunlar arasında, “Şahların oyunu” ya da “ Oyunların Şahı” olarak tanınmıştır. Baş döndürücü bir övgü gerçekten! Satrancın kendine özgü güzelliği, insanlık tarihi boyunca bir çok düşünce adamını da cezbetmiştir. Neden peki? Nedir satrancı bu denli büyüleyici kılan? Oyunu eleştirenlerin tüm gördüğü, saatler boyunca arpacı kumrusu gibi düşünen koca koca adamların arada sırada damalı tahta üzerindeki ufak taşları şuradan kaldırıp bu tarafa koyduğudur. E, durum böyle olsa, insanlar neden satranç oynamak istesin ki? Bu oyunu bu kadar büyüleyici kılan bir şey var mutlaka. Aksi takdirde bin yıllar öteden günümüze kadar oynanagelmesi nasıl açıklanabilir?
Şurası muhakkak ki, bu oyunu eleştirenler haklı olsalardı, bugün satranç diye bir oyun da olmazdı. Üstelik satranç sadece günümüzde yaşamını sürdürmekle kalmamış, epeyce sağlam bir yer de edinmiştir kendine. Dünyadaki en yaygın spor organizasyonundan biri, kısa adı IOC olan Uluslar arası Olimpiyat Komitesi, diğeri de FIFA, yani Uluslar arası Futbol Federasyonudur. Üçüncü sırada ise FIDE, yani Uluslar arası Satranç Federasyonu gelmektedir. Peki satranç bu güne kadar varlığını korumayı nasıl başarmıştır?
Zamana karşı direnmenin koşulu herhangi bir şeye karşı duyulan gereksinimdir. Bir an için durup düşünün. Binyıllar ötesinden bugüne kadar varlığını sürdürebilmiş olan neler var hayatınızda? Bazı araçlar var, “kaşık” gibi örneğin. Zaman içinde bir ihtiyacımızı karşılamak üzere biçimi en mükemmel hale getirilmiş bir araç. Ve bu araçlar onlara ihtiyacımız kalmadığı anda yok olurlar.
Oyunlara gelince – sayıları binleri, hatta belki milyonları bulur – bunlar da çağlar boyunca toplumların fiziksel, duygusal ve zihinsel gelişim için yararlandığı araçlardır. Tüm bu oyunlar içinde satranç, zihinsel gelişim sağlayan mükemmel bir araçtır. Goethe’nin dediği gibi: “ Satranç oyunu zihnin mihenk taşıdır.” Satrancın temelinde zihinlerin savaşı vardır. Kazanma arzusundan kaynaklanan bir yarışma azmi gerektiren satranç, yaşamın bir yansımasıdır. Başarmak için akıllı olmalısınız. Sadece irade yeterli değildir. Beyninizi kullanmak zorundasınız. Düşünmeye mecbursunuz. Üstüne üstlük kendinizi farklı biçimde düşünebilmek üzere eğitmeye de mecbursunuz.
Ben gençlere satranç öğreteceğim zaman, onlara ve ana babalarına, bu dersler vasıtasıyla öğrenecekleri beş temel D yani Davranış olduğunu söylüyor ve bunları açıklıyorum:
• 1 Numaralı D: FIDE’nin yani Uluslar arası Satranç Federasyonu’nun kuralları uyarınca, bir oyuncu yarışmalarda satranç oynayacaksa hamlelerini yazacaktır.
• 2 Numaralı D: Bir oyuncu satranç oynamaya devam ettiği müddetçe, bir çok yenilgiyle karşılaşacaktır. Bu durum memnuniyet verici olmadığından, becerilerini geliştirmenin yollarını arayacak ve geçmişteki hatalarını tekrarlamamak için satranç kitapları okuyacaktır.
• 3 Numaralı D: Daha iyi satranç oynayabilmek için satranç oyuncusu sürekli puan hesaplamalıdır. Oyuncu oyuna 8 piyonla başlar, oyun ilerledikçe taşlar kırışılır, piyonlar ilerlemek durumunda kalıp kaybedilir. Örneğin bir aşamada iki kale ve dört piyon vardır elde ve oyuncunun sahip olduğu taşlar 14 (5+5+4) puan değerindedir. Öte yandan rakibi bir kale, bir Fil, bir At ve beş piyonu ile 16 ( 5+3+3+5) puanlık taşlara sahiptir. Dolayısıyla rakip, iki puanlık bir avantajla, maddi bir üstünlüğe sahiptir. Gayet basit oyuncu aritmetik hesaplama yapacaktır.
• 4 Numaralı D: Oyuncu ilk üç D’yi yerine getirecektir. Çünkü bunlardan sorumlu olan kendisidir, başkası değil. Satranç oyununda oyuncunun yaptığı gafların bir mazereti yoktur. Diğer sporlarad yenilgi, bir başka oyuncu iyi pas atmadı diye veya biri şut kaçırdı diye gelmiş olabilir. Ama satrançta sadece ve sadece oyuncunun kendisi sorumluluk üstlenecektir.
• 5 Numaralı D: Bu D’lerin en sonuncusu en önemli olanıdır aynı zamanda. Varsayın ki oyuncunun Veziri bir saldırıyla karşı karşıya. Vezirini oynamazsa kaybedecek. Eğer geri çekerse güvenli bir pozisyona geçmiş olacak. Ama ilerleyip bir piyon aldığında yine güvenli bir pozisyonda olabilecek. Oyuncu bu durumda piyonu alarak ilerleme kararını verirken akıl yürütecektir.
Bu beş D, bir araraya geldiğinde, tüm satranç eğitiminin ne ile ilgili olduğu da ortaya çıkıyor. “Eleştirel Düşünce”. Bunun temeline indiğinizde, eğitimin iki bileşeni olduğunu görürsünüz: Bilgi ve Bilgi – İşlem. Bilgi tek başına bir değer taşımaz., ama Eleştirel düşünce sayesinde, bilgiyi işlemek suretiyle onu değerli hale getiririz.
Eleştirel düşünce tüm satranç oyunlarında iş başındadır; hatta temel hamleleri kavrayamamış zayıf oyuncuların oyunlarında bile. Eliniz uzanır, gözleriniz ışıldar, atınızın birini yerinden alıp bir piyona saldırırsınız. Sinsi, komplocu ve zalimsinizdir. Piyon sizin olur. Ama durun bi dakka. Rakibiniz kendini kötülüğe adamış biridir. Sizin gözüpek atınızı alıverir. Tüh be! Nasıl oldu bu? Bu hamle yerine ne oynamalıydınız acaba? Peki şimdi ne yapacaksınız? İşte eleştirel düşünce!
Satrancı deneyimsiz gözlerle izleyen bir gözlemci neler görür? Eşit güçlere sahip iki düşman ordusunun 64 karelik bir tahta üzerindeki karşılaşması. Bunun ilgi çekici yönü ne olabilir? Ve neden her defasında taraflardan biri diğerine galip gelmektedir? Herhalde oyunculardan biri daha iyi olduğu için. Rakibinin ordusunu o devralsa bu defa kazanan diğer ordu olacaktır. İyi de niye? Çünkü rakibine göre daha üstün bir düşünme biçimine sahiptir. Gizli silahı nedir peki? Strateji.
Satrançta Kazandıran Stratejiler
Yasser Seirawan
İş Bankası Kültür Yayınları, Ocak 2008
Kombinezonlar satrancın temel unsurlarıdır: Oyunu güzelleştirirler; Oyunu gizemli ve büyüleyici kılarlar. Veziri feda edip piyonla mat aramanın güzelliği ve zevki her satrançseveri neşeyle gülümsetir. Ama kombinezonlar can alıcı soruları da beraberlerinde getirirler: Fedaya dayalı bir kombinezon güçler dengesini altüst eder; peki ya bu feda beklenen sonucu vermezse? Ya bumerang etkisiyle dönüp sizi vurursa? Eksiksiz bir satranç kombinezonları rehberi. Nefes kesen feda hamleleri. Çözümlü kombinezon problemleri. Oyununu geliştirmek isteyen herkes için vazgeçilmez bir eser..
İlhan ağbimin hediye ettiği İş bankası Kültür yayınlarından yeni çıkan, Yasser Seirawan’ın yazdığı, Levent Cinemre’nin çevirdiği, “Satrançta Kazandıran Açılışlar” adlı satranç kitabına şöyle bir göz attım; başlangıçtaki bir kaç konuyu gözden geçirdim; gerek çeviri olarak, gerek satranç terminolojisi ve Türkçesi olarak, gerekse cildi ve kağıt kalitesi olarak oldukça başarılı buldum. Negüzel, artık Türk satranç severi de kaliteli satranç kitaplarına kavuşabilecek. Bütün emeği geçen
leri kutlarım. Kitabın orijinali “Winning Chess Openings” adıyla EveryMan yayınevi tarafından yayımlanmış.
Winning Chess Openings Amazon.com
İkinci dünya savaşı sıralarında 4. dünya satranç şampiyonu Aleksandr Alehin 32 Alman generaline karşı oynadığı körleme simultane partilerden birinde aşağıdaki konuma ulaşılmıştı.
a2’den veya a1’den mata çare bulamayan general oyunu terk ettiğini söyledi. Alehin de taşları değişmeyi önerdi.
General bunu sevinerek kabul etti ve Alehin Aa5 hamlesini yaptı. Rakibi de Axa5 yaptı. Alehin’in sonraki hamlesi Vf6 idi.. Oyunda aşağıdaki konuma ulaşılmıştı.
Bu durumda da general g7’deki mata çare bulamamış, veya Şahını f8’e kaçarsa, Vh8+ Şe7’den sonra Vxa8 ile kalesinin düşeceğini görmüş, yine durumunu ümitsiz bularak terk edeceğini bildirmiştir. Alehin bu kez hayret verici ikinci renk değişimini teklif etmiştir. Sıra siyahtadır ve oynar nasıl kazanır?
Çözüm
Va1+ Şxa1 Ab3++ Şb1 Ka1+#
Satrancın bizce önemi, kişinin düşünsel yetenek ve değerlerini geliştirmesidir. Günlük yaşantımızda olduğu gibi, satranç oyununda da planlama, harekete geçme, sonuç alma ve gözden geçirme adımlarını atmak değişmez kuraldır. Bu güzel ve yararlı oyunu en iyi tanımlayan sözlerden birisi herhalde şudur: “40 güzel hamle bir oyunu kazanmak için yeterli olmaz, ancak bir kötü hamle kaybetmek için yeterlidir.” Kendi yaşamımızda da aynısı değil mi? Yerinde ve zamanında davranma, zeka, yaratıcılık, cesaret, sabır ve serinkanlılık gibi evrensel yeteneklerimizi geliştiren bu düşünce sporuna sahip çıkmamız gerektiğini düşünüyorum.
Satrancın şu sıralar ülkemiz açısından önemi ise, İstanbul 2000 Dünya Satranç Olimpiyatlarının ev sahipliğinin ve organizasyonunun Türkiye tarafından üstlenilmesidir. Bu çok önemli spor ve kültürel etkinliğinde ülkemize 150’ye yakın ülkeden misafir sporcular gelecektir. Ancak gördüğümüz o ki herhangi bir hazırlık yapılmamaktadır.
Biz de Bursalı Mühendisler, öğretmenler, TOFAŞ ve Mako mensupları olarak aramızda takımlar oluşturduk ve 22 Kasım-19 Aralık 1998 tarihleri arasında Bursa takımlar arası satranç birinciliğini düzenledik. Dönerli turnuvaya 16 sporcu katıldı. Turnuva sonucunda öğretmenler ile TOFAŞ 9 puan, Mühendisler 4 puan, Mako ise 2 puan aldılar. Kişilerin takımlar halinde bir araya gelerek dostluk ve dayanışma içinde bireysel mücadele etmeleri anlamlı olmuştur.
İhsan Dirican, Aralık 1998, Bursa
Satranç
… Yaşamım boyunca bir satranç ustasıyla tanışma fırsatım hiç olmamıştı ve şimdi böyle bir insanı gözümde canlandırmak için ne kadar çok uğraşırsam, bütün bir yaşam boyu, yalnızca altmış dört siyah-beyaz karenin çevresinde dönen bir beyin eylemi, bana o kadar akıl almaz geliyordu. Gerçi kendi deneyimlerimden “kralların oyunu”nun gizemli çekiciliğini biliyordum; İnsanoğlunun düşünüp bulduğu oyunlar arasında, rastlantının her türlü despotluğuna karşı koyan ve zafer kupalarını yalnızca akla ya da daha çok tinsel yeteneğin belirli bir biçimine veren tek oyun. Ama satranca oyun demekle, haksız bir kısıtlama yapmış olmuyor mu insan? Satranç aynı zamanda bir bilim, bir sanat değil mi? Yerle gök arasında süzülen Muhammed’in tabutu gibi, bu iki kategori arasında gidip gelmiyor mu, bütün karşıt çiftlerin bir kerelik bileşimi değil mi? Hem çok eski, hem de yepyeni; düzeneği hem mekanik hem de düş gücüne bağlı, hem sabit geometrik bir alanla sınırlı hem de bileşimleri sınırsız, hem sürekli gelişen hem de kısır, hiçbir şeye götürmeyen bir düşünme, hiçbir şeyi hesaplamayan bir matematik, yapıtları olmayan bir sanat, maddesi olmayan bir mimari; bununla birlikte varlığıyla bütün kitap ve yapıtlardan daha dayanıklı olduğu su götürmez; bütün halklara ve bütün zamanlara ait olan tek oyun; can sıkıntısını öldürmesi, zihni açması, ruhu canlandırması için hangi tanrının onu yeryüzüne gönderdiğini kimse bilmez. Başlangıcı ve sonu nerededir? Her çocuk onun temel kurallarını öğrenebilir, her acemi onda şansını dener, ama yine de bu değişmez dar karenin içinde özel ustalar yaratır satranç, öteki insanların hiçbiriyle karşılaştırılamaz bunlar, yalnızca satranca yönelik bir yeteneği olan insanlar; görüş, sabır ve tekniğin, tıpkı matematikçiler, şairler ve müzisyenlerdeki gibi belirli bir oranda, ama farklı katman ve bağlamlarda etkin olduğu özgül dahiler…
Schachnovelle, Stefan Zweig
Çeviren: Ayça Sabuncuoğlu
Lujin Savunması
….Utanmış ve tedirgin bir tavırla “Hadi bir yerlere gidelim,” diye fısıldadı teyzesi, ve içine minnacık toz zerrecikleri örülmüş bir ışık şeridinin tıkızca doldurulmuş bir koltuğun üzerinde odaklaştığı çalışma odasına girdiler. Teyze bir sigara yaktı ve kat kat duman, yumuşak ve saydam bir halde, ışık huzmelerinin içinde salınmaya başladı. O yanındayken kendini kıstırılmış gibi hissetmediği tek insandı, ve bu an özellikle keyifliydi: Evdeki garip sessizlik ve bir şeylerin beklentisi. “Pekala, hadi bir oyun oynayalım,” dedi teyzesi ve onu arkadan, boynundan tuttu. “Ne kadar ince bir boynun var, insan tek elle kavrayabiliyor….” “ Satranç oynamayı biliyor musun?” diye sordu Lujin kurnazca, ve başını kurtararak, yanağını onun yeninin hoş parlak mavi ipeğine sürdü. “Bir el kaptıkaçtı daha iyi olur.” Dedi teyzesi dalgın dalgın. Bir yerlerde kapı çarptı. Teyzenin yüzü seyirdi ve gürültünün geldiği tarafa dönüp kulak verdi. “hayır, satranç oynamak istiyorum,” dedi Lujin. “Karmaşık bir oyun canım, hemen öğrenemezsin.” Çalışma masasına gidip ayaklı bir fotoğraf çerçevesinin arkasında duran kutuyu buldu. Teyzesi bir kül tablası almak için ayağa kalktı, bir düşüncesinin sonunu getirirken dalgınlıkla söylendi: “Bu çok korkunç olur bu çok korkunç olur…” “İşte,” dedi Lujin ve kutuyu alçak, kakmalı ve Türk işi bir masanın üzerine koydu. “Satranç tahtası da lazım,” dedi teyze. “Ve biliyorsun benim sana dama öğretmem daha iyi olur, daha basit.” “ Hayır, satranç,” dedi Lujin ve muşamba satranç tahtasını serdi.
“ Önce taşları doğru dizelim ,” diye başladı teyzesi içini çekerek. “ Beyazlar buraya siyahlar oraya. Şah ve vezir yan yana. Bunlar subaylar. Bunlar atlar. Ve bunlar her iki köşedekiler toplar, şimdi…” Birdenbire dondu, tuttuğu taş havada kapıya bakarak galiba mendilimi yemek odasında unuttum hemen dönerim.” Kapıyı açtı ama hemen geri geldi. Boşver dedi ve tekrar oturdu. Hayır onları bensiz dizme yanlış yapacaksın. Buna piyon derler….
защита лужина (Zaşçita Lujina)
Vladimir Nabokov
Dünyaya baktığımda diğer sporlar ve müsabaka oyunlarında da dünya ülkeleri her alanda at oynatıyorlar ve çok başarılılar. Bu ülkelere, Afrika’nın ve adı duyulmamış okyanus adalarındaki ülkeler de dahil. Spor ve müsabakaların bir faydası da ülkemizin adının duyurulmasını sağlamak. Ama, ne yazık ki ben sporlarda ve diğer müsabaka oyunlarında, Cumhuriyet tarihi boyunca, yeterince başarılı olduğumuzu söyleyemiyorum. Bunu biraz da yoksulluğumuza bağlıyorum. Gelişmiş zengin ülkelere baktığımızda, onlar bu oyunlarda gelişmekte olan (!) ülkelerden ilerdeler. Ama yalnızca bir alanda değil (örn: futbol gibi); Her alanda iyiler… Bence bunun nedeni unlarını elemiş, eleklerini duvara asmış olmaları.. Yani temel problemlerini çözmüş olmaları.. Diğer neden ise bilinçli devlet politikalarının olması.. (Bu politika eski Sosyalist ülkelerde ise bu had safhada!) ve Toplumda da spor bilincinin gelişmiş olması. Bizde ise uçurum gittikçe büyüyor. Bir kesim açlık ve yoksulluk sınırında mücadele ederken, diğer bir kesim hangi jipe binsem, hangi sosyetik mekanlara gitsem derdinde. Demek ki hesapsızca bir gelir söz konusu olmalı ki , hesapsızca harcanıyor. Ama o varsıl kesimde de oyun ve sporlarla ilgili bir bilinç gelişmemiş ve yeterince ilgilenilmiyor. Belki seyirci olarak evet.. O konuda dünyada ilk üçe girebiliriz. Sosyetik kesimi, örneğin FB locasından, ayak takımı ise portatif tribünden fanatiklik yapıyor. Futbol konusunda durumumuza diyecek yok; hem teorik ve hem de pratik olarak.. Ama konu diğer sporlara gelince, hep şöyle düşünüyoruz belki: “Yahu çocuğumuz maratoncu olacak ta karni mi doyacak? Hiç olmazsa futbolcu veya basketçi olsun da paraya para demesin! Hem fanatiklik etme sansı da olur!” Haa, fanatiklik ve takım tutmayı yanlış mi görüyorum? Kesinlikle hayır!.. Tam tersine faydası da var. Fanatiklikte aşırıya kaçmamak şartıyla. Aidiyet duygusu hoş bir duygu, mücadele ruhunu besliyor..Yaşama sıkı sıkıya sarılmasını sağlıyor insanin. Satranç konusuna gelince Türkiye’nin durumu yine ayni, belki daha da kötü; Ama satranç olayları medyada yer almadığı ve büyük çoğunluk tarafından takip edilmediği (bilinmediği) için sadece kısıtlı bir camiaca izleniyor. Büyük çoğunluk için satrancı -var-sayamayız (yani: -Yok-sayabiliriz :)). Yeni, son zamanlarda biraz kıpırdanma başladı bu konuda da. Federasyon başkanı oldukça aktif ama parasal konular ön plana çok çıkıyor gibime geliyor. Neyse konumuz farklı idi; Belli bir ilerleme var satranç konusunda da; Örneğin 2000 olimpiyatının Türkiye’de düzenlenmesi bence büyük bir olay. Son zamanlardaki okullara yönelik eğitim seferberliği, Birçok uluslararası turnuvanın Türkiye’de düzenlenmesi, senelerce (1970’li yıllardan beri) 2 Uluslararası ustası (Biri de vefat etti: Rahmetli Nevzat Süer) olan Türkiye’nin şu an 2 Büyük usta (GM) (biri ithal de olsa) ve 12 Uluslararası usta (IM) sayısına ulaşması elbette küçümsenmemeli..Velhasıl dostlarım, biraz ilgi alanlarımızın dışına da çıkalım ara sıra derim ben.. En azından başka neler varmış dünyada diye de merak edelim ara sıra.. Buna ben de dahilim bu satranç deliliğinden başka alanlara da kaydırmalıyım nazarımı… Çocuklarımızı yönlendirelim (buna ben de dahilim). Dünyada yalnızca Futbol yok spor olarak.. Örneğin maraton fanatiği olalım.. Her şeye “Bize ne kazandıracak?” gözüyle bakmayalım.. Bazen hiçbir işe yaramayan, hiçbir şey de kazandırmayan uğraşıların da bilinmeyen faydaları olabilir.. Ez cümle, ilgi alanlarımızı genişletelim diye düşünüyorum…
Murat Nemutlu
İspanyol rahip. Endülüs bölgesindeki Sevilla kentinde doğmuştur. Avustralya ve İskoçya gibi ülkelerde dolaştı. İskoçya’da bulunduğu sırada, yayımlanan bir etütte keşfettiğini iddia ettiği, tek bir hamleyle büyük ün kazandı. Öldüğünde Mount Argos’taki kilise mezarlığına gömülmüştür.
1886’da İskoçya şampiyonu olan G.E. Barbier (1844 – 1895), sözü edilen konumu 1895 mayısında haftalık Glasgow Yurttaş Gazetesinde yayımlamıştır. Bu konumda beyazın ilk hamlesi 1. c7’dir. Barbier , Nisan 1895’te oyunun 1…Kd6+ 2.Şb5 Kd5+ 3.Şb4 Kd4+ 4.Şb3 Kd3+ 5.Şc2 Kd4! 6. c8=V? Kc4!+ 7.Vxc4 PAT konumu nedeniyle beraberlik olacağını söylemiştir. Saavedra’nın keşfi ise şudur: 6.c8=V? Yerine 6. c8=K! (Piyonu Vezir yerine Kaleye terfi ettirerek) beyazın oyunu kazanacağını göstermiştir. 6…Ka4 7.Şb3 ya kale ya Mat ister ve beyaz oyunu kazanır.. Böylece Liburkin ve Lommer gibi birçok etütçüye ilham kaynağı olan, satranç etütlerinin en ünlüsü yaratılmış olur.
Kaynak: Oxford Companion to Chess; Hooper, D.; Whyld, K.
GİRİŞ BÖLÜMÜ
Hayatı boyunca satrançla ilgili kitaplara ve diğer ürünlere düşkün biri olarak, kitap seçimlerimde şansım genellikle yaver gitmiş ve bu kitaplar beni bulutların üzerine çıkarmıştır.
Oyun konusunda bir kavrayışa sahip olan herkes, çağlar boyunca umumiyetle teslim etmiştir ki, satranç oyunların en büyüleyicisi olduğu kadar en soylusudur da aynı zamanda. Bu oyun üzerine krallar ve savaşçılar çalışmışlardır; krallar kuralları tespit ederken, savaşçılar alanların işgalini planlamışlardır; matematikçiler problemlerin çözümlerini ortaya çıkarmak üzere pozisyonları uzun uzun hesaba vurmuşlar, eğitimci yazarlar aklın bu mutluluk verici taliminde tavsiyelerde bulunma kararında olmuşlardır. Bunun yanı sıra birçokları, “bu oyun için ancak bir Newton, bir Öklid gibi bir matematik dehası olmak lazımdır” gibi bir yanlış inanç sebebiyle, bu oyun hakkında bilgi sahibi olmaktan mahrum kalmıştır. Bu yanlış kanaati ortadan kaldırmak üzere, elinizdeki çalışmanın yazarı, satrancın tabiatına uzanan yolda, bu keyifli oyunu öğrenecek kişilere, bir anlayış ve bir kavrayış sunmaktadır.
Anlayış ve yanlış inançların o gün olduğu gibi bugün de aynı şekilde geçerli olması ne kadar hoş…
Bu kitabın amacı sevgili okur, sizi satrancın inanılmaz dünyasına davet etmek. Çoğu ülkede satrancın spor kabul edildiğini biliyor muydunuz? Peki ya eski Sovyetler Birliğinde en popüler ulusal eğlence olduğunu? Dünyadaki en yaygın spor organizasyonundan biri, kısa adı IOC olan Uluslar arası Olimpiyat Komitesi, diğeri de FIFA, yani Uluslar arası Futbol Federasyonudur. Üçüncü sırada ise FIDE, yani Uluslar arası Satranç Federasyonu gelmektedir.
Dünyanın her yerindeki milyonlarca satranç hayranı bu oyunu oynamaktadır. Diğer sporların aksine, satranç kararlı bir oyundur. İster Brezilya kumsallarında, ister Çin Seddi gölgesinde, ya da Teksas’taki bir mangal restoranında, oyun aynı şekilde oynanır; aynı hamleler ve aynı kurallarla. Satrancın kendine özgü bir dili vardır ve satranç oynamaya başladığım günden buyana düzinelerce arkadaş edinmiş, onlarla taşların ve karelerin diliyle iletişim kurmuşumdur.
Gerekli araçlar pahalı olmadığı için, satranç oyunların en demokratik olanı diye anılagelmiştir. Bu oyun tüm sınırları, yani ırk, sınıf, kast, cinsiyet, kültür din ve benzeri tüm sınırları aşar. Hayatın her alanında at koşturan her çeşit insan tarafından oynanır. Ve hatta at koşturmayanlarca da oynanır. Benim ilk satranç öğretmenim olan David Chapman bir parapleji (belden aşağısı tutmama halinde seyreden yarım felç) hastasıydı. Gözleri hiç görmeyen siyahi şarkıcı ve piyanist Ray Charles da satrancın kendisi için bir tutku olduğunu kabul etmiştir. Satranç oynayabilmek için boyunuzun 210 cm olması gerekmez, Carl Lewis kadar hızlı yahut Mike Tyson kadar güçlü olmak zorunda değilsiniz. Tüm yapmanız gereken sadece düşünmektir.
İnsanların çoğu satranç öğrenmeye başladığında genellikle taşların hareketlerini ezberlerler ve ardından seneler boyunca bunları birbiriyle yumruklaştırır, tabii gittikçe daha şiirsel bir şekilde ve olasılıkla daha az düşünerek yaparlar bunu. Bu taşlar nasıl hoplayıp sıçrar, en çok ne yemeyi severler, tatilde ne yapmaktan hoşlanırlar, bunların hepsini anlatacağım tabii; ancak bu kitabın asıl amacı “Seirawan Yönteminin” başlıca dört ilkesini öğretmektir: Kuvvet, Zaman, Alan ve Piyon yapısı. Bunların her biri, anlaşılması gayet kolay ve meydan okuduğunuz hemen herkesi bu oyunda yenebilmenizi sağlayacak olan birer araçtır.
Satranç oyununa genel bir giriş yaptıktan sonra bu dört ilkenin her birini kendine ait bölümde açıklayacağım. Ancak bu sayfalarda çok daha fazlasını bulacaksınız. Açıklamalı oyunlar her bir ilkeyi uygulamalı olarak açıklamaktadır ve bütünü ele alınmış oyunlar da bu ilkelerin bir arada nasıl bir uyumla işlediğini görmenizi sağlayacaktır. Kitabı, karşınızda kurulu bir satranç tahtasıyla okumanızı öneririm. Böylece bu örnekleri oynayarak izler ve teoriyi anında uygulamaya dönüştürmüş olursunuz. Konu aralarındaki alıştırma soruları özellikle kişisel gelişimini ölçmek isteyenler için, belirli kavramları sindirip sindirmediğinizi kontrol edebilmeyi sağlayacak ve bölüm sonlarında yer alan testler de kavramları bir arada ele alma deneyimi kazandıracak.
Ben bu kitabın öğretici olmanın yanı sıra eğlenceli olmasını da istiyorum. Bu nedenle, burada satranç tarihindeki önemli olaylara ve bu oyunun gelişiminde önemli roller oynamış olan kimi ilginç ve tuhaf !! kişilere de yer verdim.
Size kitap boyunca, hem oyuna hem de rakibinize yaklaşım konusunda psikolojik ipuçları da veriyorum. Satranç oynayan insan, acımasız bir değişim içine girmiştir. Yoğunlaşma gücü, akıl yürütmesi ve algısı gelişip artar. Planlama ve bir amaç doğrultusunda hareket etme kabiliyeti bir arada geliştiği için, satranç oynayan insanlar daha sorumlu ve disiplinli davranışlar sergilemeye başlarlar.
Bu kitabı aldığınız için sizi ilk kutlayan kişi ben olayım. Belli ki satranç öğrenerek düşünme gücünüzü bilemek niyetindesiniz. Oyuna giriş niteliğinde olan bu kitap sizi hem eğlendirecek, hem de bir satranç tahtası gladyatörüne dönüşmenizi sağlayacaktır.
Satrançta Kazandıran Oyun Felsefesi
Yasser Seirawan
İş Bankası Kültür Yayınları, Temmuz 2009
Çeviren: L. Ece Sakar
SATRANÇ ÜZERİNE BİLGİSİZCE BİR SÖYLEŞİ
Bunlar, satranç bilmeyen bir insanın satranç konusunda söyleşisidir. Bir insanın bilmediği bir konuda konuşması, bildiği konuda konuşmasından daha kolaydır; çünkü bilmediğimiz konuda bilgisizliği yürekliliğiyle konuşuruz. Oysa bir konuyu ne denli çok biliyorsak, içimizde o denli çok eksiklik ve yanılgı kuşkuları vardır.
Satrancı ne kertede bilmediğimi bir olayla anlatayım. 1967 yılında çolukçocuk Moskova’daydık. Bir otel dairesinde kalıyoruz. Şimdi biri ABD’de bir üniversitede matematik hocası, biri de Türkiye’de bir yayınevi sahibi olan iki oğlum, Ali’yle Ahmet, biri onbir, biri on yaşında. Otelde durmadan yaramazlık yapıyor ve kavga ediyorlar. Anneleri de iyice bunalmış. Ne sustan, ne durdan anladıkları var. Bir süre olsun susturabilmek için bir kurnazlık düşündüm; onlara satranç öğretecektim.
Otelin lobisindeki mağazalardan birinden bir satranç takımı satın aldım, Koydum önlerine;
-İşte satranç, oynayın!
-Nasıl oynanır? Diye sordu Ali.
-Hah, şimdi tuzağa düşmüşlerdi.
İyi ama, nasıl oynandığını ben biliyor muydum? Ne biliyor, ne de bilmiyor sayılırdım. Bütün kağıt oyunlarını (iskambil, altmışaltı, prafa, poker, otuzbir, papazkaçtı, briç vb.) tavlayı, beştaş, yeditaş gibi oyunları ve benzerlerini, her oynayışımda yeniden öğrenmişimdir. Oynarken ancak o sıra oynayacak ve hep yenilecek denli öğrenir, sonra unuturum. Bu oyunları beş on yılda bir, her oynayışımda yeniden öğrenmek zorunda kalırım. Neden böyle olduğu çok şaşılası bir şey. Bu oyunlara önem vermediğimden mi, belleğimin bu yanının zayıflığından mı, yoksa oyunlarda geçen zamanımı yaşamdan saymadığımdan mı?
Oğullarıma satrancı öğretmeye kalkışırken, en son otuz yıl önce oynadığım satrançta, piyadelerin ilk kalkışta bir mi iki mi kare ilerleyeceğini, süvarilerin kaleleri nasıl atladığını, topçunun mu kalenin mi çapraz yürüdüğünü, vezirin her yana birden nasıl gittiğini zorlukla anımsamaya çalışıyordum. Her ne olursa olsun, yeryüzünde hiç olmadık bir biçimde satranç oynamayı öğrettiğim iki oğlum, satranç tahtasının üstüne eğilmiş ve susmuşlardı.
Az sonra, rahmetli Ekber Babayev geldi. Ali’yle Ahmet’in ne yaptıklarına baktı, baktı, ne oynadıklarını anlayamadığı için,
-Siz ne yapıyorsunuz , öyle? diye sordu.
Ali,
-Satranç oynuyoruz… dedi.
-Allah Allah! Kim öğretti size?
-Babam…
-Babanız size satrancı tavla oynar gibi öğretmiş.
Babayev gülmekten koltuğa yıkıldı. Sonra çocuklara, satrancın nasıl oynanacağını öğretti, onlarla satranç oynadı. Ahmet satranca ilgi göstermedi. Ali’yse tersine, satranca büyük ilgi gösterdi. Birbuçuk ay kaldığımız Sovvetler Birliği’nde, her gittiğimiz yerde, oynayabileceği kimi bulduysa onunla satranç oynadı. İstanbul’a dönüşümüzde satranca ilgisi sürdü. Okuduğu Saint Joseps Lisesi’nin satranç kulübüne girdi. Satranç kitapları okudu, dersleri aldı, yarışmalara katıldı, küçük başarılar da kazandı.
İşte o zaman oğlumun bu satranç düşkünlüğünden korkmaya başladım ve onu satrançtan soğutmanın yollarını araştırdım.
Niçin oğlumun satrançtan uzaklaştırmak istediğimi yine bir olayla anlatayım. İkinci Dünya Savaşı içinde Trakya’da çadırlı ordugahtayız. Ben teğmenim. Satranca aşırı düşkün bir generalimiz var. Emir subayı da çok iyi satranç bilen, olağanüstü gülmece duyarlılığı olan bir yüzbaşı. General, çok iyi satranç bildiği için mi bu yüzbaşıyı kendine emir subayı yapmış, yoksa rastlantı mı bu bilemiyorum.
Gece gündüz, çadırda yolda, paydosta molada, nerde olursak olalım, işten ve görevden her fırsat ve ara buldukça general emir subayını çağırır, hemen satranç oynarlardı. Çok iyi satranç oyuncusu olan yüzbaşı, satrancı iyi bilmediğini söylediği generale hep yenilirdi. Bir söyleşimizde generale neden hep yenildiğini şöyle açıklamıştı:
-Kimileri vardır, satrancı meydan savaşı sanırlar. Satranç oynamakla, düşman ordusu karşısında strateji uygulamayı bir tutarlar. Ha satrançta yenmişler, ha düşman ordusunu yenmişler. Yenince, savaşta utku kazanmış gibi sevinirler. Yenilince de yıkılırlar. Bizim general de böylelerinden.
İşte bu zeki ve gülmece duyarlılığı olan yüzbaşı, o günlerin zor koşulları altında iyi yürekli generalimizi sevindirmek için, her satranç oyununda generale bir meydan savaşı kazandırsın diye yenilirdi. Pek seyrek olarak da, bize önceden söyleyip generali üstüste mat ettiği de olurdu.
Sonraları, satranç oyununu bu general gibi alanları çok gördüm. İyi satranç oynamayı ve satrançta yenmeyi bir zeka üstünlüğü sayıyorlardı. Örneğin şöyle düşünüyorlardı: On satranç oyununda yedi kez yenen, yenilene göre ondayedi daha zekidir.
Oysa böyle bir değerlendirmenin gerçeğe uygun olduğu kanısında değilim. Bence satrançta on kez yenilenin, yenenden daha zeki olma olasılığı bile vardır.
Üstün zeka ile iyi satranç oynama arasında doğru orantı olduğu düşüncesi –ki bence yanlıştı- bende satranca bir tepki uyandırdı. Zekayı geliştirmek ve zeka alıştırmaları için satranç oynamak gerektiği düşüncesine karşıyım. Böyle düşünenler içinde, günlerinin uzun zamanını satranca ayıranlar çoktu.
Matematik kafası olanların her türlü oyuna aşırı tutkunlukları olduğunu ve alışkanlıklara kolay kapıldıklarını, yaşam deneyimlerinden –görerek, yaşayarak- biliyordum. Oğlumun, kendisine belli etmeden, satrançtan uzaklaştırmak değil, satrançdüşkünlüğünden kurtarmaya çalışmamın nedeni buydu.
Moskova’da Gorki Parkı, çok büyük bir kültür parkıdır. O parkta aşağı yukarı kırk-elli metre uzunluğunda yanyana konulmuş masalar gördüm. Yaşlı ve yaşlıca insanlar karşılıklı oturmuş satranç oynuyorlar, ayaktakiler de oynayanları seyrediyorlardı. Bunlar, emekli olmalıydılar. Bu görünüm bana, çok görkemli bir boş zamanı değerlendirme izlenimi verdi.
Ermenistan’ın başkenti Erivan’da da bir kültür parkı vardır. Orda da, yanyana konulup uzatılmış masalarda, tıpkı Gorki Parkı’ında olduğu gibi, oynayanlar ve seyirciler vardır. Gorki Parkı’ndakiler, koyu sessizlik içinde oynar ve seyrederlerken, Erivan Kültür Parkı’ndakilerin gürültü ve patırtıları, şamataları uzaktan duyuluyordu. Çünkü Gorki Parkı’ndakiler satranç, Erivan Parkı’ndakiler tavla oynuyorlardı ve üstelik argosuyla, ağdalı deyimleriyle, tatlı şakaları ve iğnemeleriyleTürkçe olarak…
Ruslar satrançta birkaç dünya şampiyonu çıkardılar ya… Sanırım, bir Amerikalı dışında, satranç şampiyonlarının hemen hepsi Rus. İşte bu şampiyonlardan birinin –adını söylerseniz anımsarım- Moskova TV’sinde oldukça uzun, yaşamından bir belgesel filmini seyrettim. Dünya satranç şampiyonunun zamanını nasıl geçirdiğini, evini, eşini, çocuğunu, konuklarını gösteren bir belgesel film… Bi filmi seyredince kendi çocuklarımdan birinin –soyumdan gelen ya da Vakıf çocuklarımın- dünya satranç şampiyonu olmasını isteyip istemeyeceğimi düşündüm. Bu soruyu lütfen siz de sorun kendinize. Sanırım, çoğunuz çok istersiniz böyle bir başarıyı. Ama benim yanıtım:
-Hayır!
Öyleyse bu satranç dergisine bu yazıyı niçin yazıyorum? Ben satrançtan yana mıyım, satranca karşı mıyım? Bu sorunun yanıtını da yine bir olayla açıklayayım.
Sanırım, biliyorsunuz, yoksul çocuklar için kurduğum bir Nesin Vakfı var. Şı sıra Vakıf’ta on çocuğum yaşıyor. Bunlar, İlkokul üçüncü sınıftan, lise son sınıfa dek öğrenci.
Vakf’ın onbeş dönümlük bahçesinde ikisi kuyu başında, biri havuz başında, biri de çardak altında olmak üzere betondan yapılma masalar var. Bu masaların üstüne, Vakıf çocuklarımla birlikte satranç kareleri boyadık.
Bundan başka, Vakf’ın yedi yapısından büyük yapının salonlarından biriyle koridorlarından birinin döşemesine yere karolar döşettik. Bu karolardan dört ayrı yerde satranç oyun yeri yaptık.
Kullandığım cam ilaç şişelerini, teneke ilaç kutularını atmam, biriktiririm. İşte bu ilaç ambalajlarından satranç piyonları yaptık. Ambalaj kutularının, şişelerin büyüklüklerine göre, piyadelerimiz, topçularımız, süvarilerimiz, kalelerimiz , vezirlerimiz, şahlarımız oldu. Bunlarla, satranç karelerine boyadığımız boyadığımız beton masalarda çocuklarımız satranç oynayacaklar. Yere döşenmiş satranç karoları için de, tahtadan büyük boy piyonlar yaptıracağım, orda da satranç oynayacağız.
Oynuyoruz, demiyorum, oynayacağız diyorum hep. “Kaçmaktan kovalamaya zaman” bulamadığımız için dahaca oynamıyoruz, ama çok yakında oynayacağız. Ne var ki, bir zamanlar Ali ve Ahmet oğullarıma tavla oynar gibi öğrettiğim satranca benzemesin diye, Vakıf çocuklarıma satrancı ben öğretmeyeceğim, bir uzmanı öğretecek.
Peki, sonuç yine de açıkseçik ortaya çıkmadı: Satrançtan yana mıyım, satranca karşı mıyım?
Biraz daha sürdürelim söyleşimizi. ABD’deki oğlum Ali’nin bir kızı oldu. Aslı… Torunum, daha on aylık. Ali bana yolladığı mektuplarda Aslı’ya çok küçük yaşında satranç öğreteceğini yazıyor. Bana da sık sık, Vakıf çocuklarına satranç öğretmemi salık veriyor.
Ali haklı. Dediği gibi yapacağım. Vakıf çocuklarım, bu ilkyaz satranç öğrenecekler ve oynayacaklar. Niçin? Satrançta yenenin daha zeki olduğunu sansınlar diye değil. Satrançta yenerlerse, düşman ordusunu yendikleri, meydan savaşı kazandıkları sanısına kapılsınlar diye hiç değil; dünya satraç şampiyonu olmak için günlerinin üç-beş saatini satranca versinler diye de değil.
Öyleyse niçin?
Satrancın çocuk eğitimine ve önemli bir yeteneğin gelişmesinde çok büyük bir işlevi ve etkisi olduğuna inanıyorum. Çocukların, hele günümüzde, en büyük eksikliklerinin, dikkatlerini belli bir konu üzerine uzun bir süre yoğunlaştıramamaları olduğunu gözlemliyorum. “Hele günümüzde” diyorum, çünkü günümüzde dikkatleri dağıtacak şeyler gittikçe ve hızla artıyor: Bütün görsel ve işitsel araçlar, kentlerin patlayan gürültüleri, yaşamın sıklaşan anlık süprizleri vb. Salt çocuklar değil, toplantılardaki söyleşilerde büyüklere de dikkat edince görürüz: Belirli bir konu üzerinde, konuyu dağıtmadan, daldan dala sıçramadan, o konuyu derinlemesine -çok değil örneğin onbeş dakikacık- konuşabilen insanların sayısı o denli azdır ki… Oysa zihinsel başarı, ancak belli bir konu üzerinde beyinsel melekelerin yoğunlaşıp odaklaşmasıyla olabilir ancak. Karanlıkta yüksek voltajlı bir spot lambasının belli bir yeri aydınlattığı gibi, zihin de bütün gücüyle belirli bir konu üzerinde odaklaşabilirse ancak o zaman o konu bütünüyle kavranır ve ancak o zaman düşünce eylemi yetkinlikle gerçekleşir.
Zihni, dolaylara dağıtıp sıçratmadan, belirli bir konu üstünde odaklaştırma alıştırmasını en iyi gerçekleştirebilecek, bu alışkanlığı sağlayacak araçların başında, bence satranç geliyor. Zihni dağınık, belli bir konuya yoğunlaşma alışkanlığı olmayan, uzun süre belli bir konu üstünde düşünemeyen çocuklara, satranç alışkanlığıyla, bu melekeleri kazandırabiliriz.
Günün birinde seksen Vakıf çocuğum olduğunda -o günü görmesem bile- içlerinden birinin şampiyon olmasındansa, sekseninin de iyi düzeyde satranç oyuncusu olmalarını işte bunun için isterim.
Bir kuralım –hatta yasam- var, söyleyeyim: “Hiçbir şey kendisi için kendisi olmamalıdır…” Herşey, başka birçok şeyler içindir, öyle olmalıdır. Bu başka şeyler den biri, en başat olanıdır. Bana göre satranç da salt satranç için olmamalı, daha başka şeyler için olmalıdır, bu daha başka şeylerin en başat olanı da, zihni belirli bir konuya odaklaştırma alışkanlığını kazandırmaktır.
İşte satranç bilmeyen bir yazarın, satranç konusunda bilgisizce ve bilgisizce olduğu için de yüreklice bir söyleşisi…
Bilmem, böyle bir yazının satranç dergisinde yayımlanması doğru olacak mı?
AZİZ NESİN
Nişantaşı
12 Ocak 1984
David Ionovic Bronstein 1924- 2006
5 Aralık 2006 Salı günü, Satranç dünyasının olağanüstü özel kişilerinden, satranç 20. yüzyılının aktörlerinden biri olan 82 yaşındaki David İyonoviç Bronştayn, Beyaz Rusya’nın Minsk kentinde karısı Tatyana’nın kollarında sonsuzluğa göçtü.
Genç Bronstein’ın satranç dünyasına doğuşu 40’lı yılların sonlarına doğru olmuştu. O dönemin dünya satranç şampiyonluğu için mücadele eden, dünyanın en kuvvetli satranççılarından biriydi. 1951’de, Botvinik’le dünya şampiyonluğu maçına kadar yükselmiş ve neredeyse maçı alacaktı. Ancak komplo teorisi söylentilerinin karıştığı 23. oyunu kaybederek dünya şampiyonları listesinde yer alma şansını yitirdi. Bronstein şablondan uzak özgün satranç oyunuyla, satranca olağanüstü özgün fikirler kazandırdı.
David Bronştayn, 19 Şubat 1924’te Ukrayna’nın Kiev yakınlarındaki Bila Çerkva kentinde doğdu. Keres, Korçnoy ve Larsen gibi güçlü oyuncuların ait olduğu elit, dünya şampiyonu adayı olan ancak dünya şampiyonu olamayan oyuncular grubuna dahildi. 1951’de Botvinik, Bronstein’a karşı Dünya Şampiyonluğu unvanını güç bela koruyabildi. 23. oyunda gereken berebareyi elde edebilseydi, dünya şampiyonluğunu 11.5-10.5 skoruyla kazanacaktı. Ancak Botvinik maçın 23. oyununu kazandı; 24. oyun berabere bitti. Böylece unvanını 12-12 eşit puanla korumuş oldu.
Satranç antrenörü Aleksandr Konstantinapolski tarafından keşfedildiğinde henüz 16 yaşındaydı; SSCB ustası unvanını kazanmıştı. 1944’te ve SSCB şampiyonluğunu Botvinik’e kaptırdı. 1945’te üçüncü oldu. 1946’da Moskova şehir şampiyonasını kazandı.1948’de Salzyöbaden’de Bölgeler arası turnuvayı kazandı. 1948 ve 1949’da SSCB şampiyonu oldu. Aday maçlarında Boleslavski’ye üstünlük sağladı. Daha sonra Boleslavski’nin kızı Tatyana’yla evleneceklerdi.
Botvinik’e karşı oynadığı tarihi dünya şampiyonluğu maçı 15 Mart – 11 Mayıs 1951 tarihinde Moskova’da oynandı ve Botvinik’le Bronştayn’ın birbirlerine daha sonra tek kelime dahi etmeyecekleri birer düşman olmalarına neden oldu.
1951’deki Dünya Şampiyonluğu maçından sonra Bronştayn, bir çok defa yine, dünya şampiyonluğu mücadelesinin içinde yer aldı. Gerçi 1951’deki başarısını bir daha yineleyemedi. 1958 yılında Portoroz’daki bölgelerarası turnuvada, 7. oldu. 1964 Amsterdam bölgelerarası turnuvasında ise 6. oldu ve adaylığı kaçırmış oldu. Çünkü aynı ülkeden yalnızca ilk üç yarışmacı aday olabiliyordu; Spaski, Simislov, Tal ve Ştayn ondan önce dereceye giren dört Sovyet vatandaşıydı. Bölgelerarası turnuvalara son katılışı 1973 yılında Petropolis’te oldu; Orada da 6. oldu; yine ilk üç aday maçlarına gidiyordu.
Birçok yıllar sovyet satranç ulusal takımında yer aldı. 1952, 1954, 1956 ve 1958’de satranç olimpiyatlarında ülkesini temsil etti. Romantik sitiliyle genç Keres’i anımsatıyordu. Risk alan, girişken, atak oyunuyla, satrancın parlak fikirlerini yaratan, satranç tahtasının sanatçılarındandı.
Bronştayn birçok kitap yayımladı; özellikle 1953 Zürih’teki aday maçlarının kitabı çok ünlüdür.
Yeni Yılda “Mat Olmak” ya da “Olmamak”
“Mat Olmak” satranç oyununda yenilmek anlamına gelen bir deyimdir. Aynı zamanda günlük hayatta bir iş sonunda, karşılık veremez duruma gelmek anlamında da kullanılmaktadır.
Yıllar önce, bir satranç büyükustasının mat olup yenildiği zaman, kızgınlığından satranç tahtasını parçalayıp kırdığını duymuştum.
Alman asıllı satranç büyükustası Dr. Uhlmann, 25 kişiye karşı oynadığı simültane (aynı anda) oyunda, önemli bir taş olan vezirini kaybedince, derhal rakibinin elini sıkarak tebrik etmiş ve oyunu terk etmiştir. Büyükusta “mat olmamıştı” ancak, yenilgiyi büyük bir olgunlukla karşılamış ve yüksek ahlaklı bir davranış göstermiştir.
Her spor karşılaşmasında olduğu gibi, satranç oyununun başında ve sonunda rakipler el sıkışırlar. Sonuçta satranç ta bir düşünce sporudur. Sporun bir oyun olduğunu unutan bir toplum olduk ne yazık ki! Rakibimizi ya yumurta atarak karşılıyoruz, ya da sahte dostluk gösterisi ile “çiçek sunarak”. Fair-play’in nasıl olduğunu görmemiz için yurt dışı spor karşılaşmalarını daha dikkatli izlememiz yeterli olacaktır.
Satranç tarihine baktığımız zaman, her büyükustanın diğerlerinden üstün yönleri vardır. Aljechin, Tal ve Spaski saldırı ustalarıdır. Lasker ve Botwinnik ilerideki bir çok hamleyi hesaplarken, Petrosyan savunma oyunuyla ünlenmiştir. Karpov, pozisyon oyunu oynayıp, mat etmek için en uygun zamanı kollar ve rakibini mat etmeyi başarırdı. Kasparov dinamik bir oyun oynar ve çok kuvvetli hesap yapardı. Morphy ve Marshall açık oyunu çok iyi oynarken, Steinitz bilimsel pozisyon oyunu ile meşhurdu. Fischer çok iyi açılış yapıp, oyun ortasında kazandığı avantajı, oyun sonunda ustaca kazanca dönüştürürdü. Capablanca, başlangıçta basit, ancak oyun sonunda çok kuvvetli oynardı.
Sıradan bir satranç oyuncusu, kazanmak için, diğer deyişle “Mat olmamak” için ne yapmalıdır? Hamleleri iyi hesaplamalı, gerektiğinde tehdit, baskı yapmalı (rakibe değil taşlara!), feda yapmalı, rakibine fırsat vermemelidir. Rakip Şaha doğrudan saldırmalıdır. Büyük İskender filminde, Makedonyalı İskender, Pers ordusuna karşı zafer kazanmıştı. Savaşı kazanma stratejisi, çok iyi korunmuş Pers kralına doğrudan saldırıp kaçırmak olmuştu.
Bir satranç anekdotu: Philidor, zamanının en iyi satranççısı sayılırdı. Herkes onunla satranç oynamak isterdi. Aynı zamanda opera bestekarı Philidor, satranç için bazen zaman bulamaması nedeniyle –efsaneye göre- bir şempazeye satranç öğretti. Bir gün bir İngiliz ziyaretçi gelip Philidor ile satranç oynamak istedi. Philidor, çalışmak zorunda olduğunu, eğer kabul ederse maymunu ile bir parti oynamsını teklif etti. Teklifi kabul eden İngiliz ilk oyunda “Mat olunca” maymuna öyle bir tokat attı ki, zavallı maymun uluyarak korku içinde dolabın üstüne çıktı. Philidor odaya geldiğinde, İngiliz af dileyip asla bir daha tekrarlamayacağına söz vererek maymunla bir kez daha oynamak istedi. Güç bela ikna edip indirdiler zavallı hayvanı. Philidor bu kez odada kalıp maçı izledi. Yarım saat sonra maymun birden sıçrayarak dolabın tepesine çıktı. İngiliz şaşkın bir halde dedi ki: “Bu sefer neden kaçtığımı anlayamıyorum, ona bir şey yapmadım ki.” Philidor satranç tahtasına bakar der ki: “Bayım, üç hamlede mat oluyorsunuz.”
Satranç “İki ordunun burnu bile kanamadan” savaş yaptığı bir spordur. Psikolojileri hasta, savaş yanlısı ve saldırganlığın insanın normal dürtülerinin içinde olduğunu iddia eden insan ve tekellere karşı da satranç oyunu bir alternatiftir.
Yeni yılda satranç öğrenelim! Özellikle 7-12 yaş arasında çocuklarımıza satrancın büyük yararı olduğu bilinmektedir. Zeka gelişimine, karar verme ve hesap yapma yetilerine yararları olmaktadır. Çocuğumuza, arkadaşımıza veya bir dostumuza, yeni yılda bir satranç takımı hediye edelim. Savaş tehlikesi içinde olan dünyamızda “Barışçıl savaş oyunu olan satrancı yaygınlaştıralım”. Yeni yılda barış içinde yan yana, mutlu ve huzurlu yaşamak “Mat olmamak” için.
İhsan Dirican, Olay Gazetesi, 28 Aralık 2005
SATRANÇ VE RUH
Satrançta insan zekası şartlı refleks veya alışkanlıkla açıklanmayacak bir özellik gösterir: yaratıcılık. Büyük satranççıların, çok satranç oynamak sonucu, bir çeşit otomatizm kazandığı ileri sürülmüştür. Büyük satranççı değişik satranç pozisyonlarına şartlanmıştır ve fazla düşünmeden en uygun hamleyi bulur; bir diğer deyişle oynadığı yüzlerce oyunun izleri belleğinde kalmakta ve o bir kompüter gibi belleğine baş vurarak en uygun hamleyi bulmaktadır. Gerçi satrançta pratik yapmanın önemi yadsınamaz, ancak unutmamak gerekir ki, satrancı çok oynayan herkes büyük satranççı olamamaktadır; nitekim bir insan çok konuşmakla hatip, çok şiir okumakla şair, çok keman çalmakla besteci de olamaz. Büyük satranççı için satranç teorisi ve geçmiş oyunlarda kazanılmış deneyimler elbette gereklidir; fakat bunlar yetmez. Bir mucide de çalıştığı alandaki teorik bilgiler gereklidir, bir bestecinin elbette teorik müzik bilgisi olmalıdır, ancak bu teorik bilgiler “yaratıcılık” yolunu açmaz. Büyük satranççının hamlelerinde icada, keşfe, resim, heykel, ve beste yapışa, şiir, roman vb. yazışa benzeyen bir yaratıcılık vardır. Bütün yaratıcılarda ortak olan yön, geniş bir hayal gücü sayesinde gizli kalmış olanakları bulup çıkartmak ve bu yolla dünyayı değiştirmektir. Bir bilim adamının bir laboratuarı ve yeteneği bulunur, yapacağı keşif büyük ölçüde bu iki öğeye bağlıdır. Benzer olarak satranççının önünde pozisyon ve ruhunda yetenek vardır; en iyi hamleyi (veya satrancın şiiri denilen hamleyi) başlıca bu iki faktör belirleyecektir. Diğer faktörler, örneğin katılımla kazanılmış kişilik, duygular, tecrübe ve çevre de tabii rol oynar. Fakat bilim ve sanat alanında da görüldüğü gibi, büyük satranççılar diğer faktörler kendilerine karşı olduğu zaman bile, özel yetenekleri sayesinde turnuvaları kazanabilir.
Curie’lerin kötü laboratuarlarla, Bethooven’in kulakları ile savaştığı gibi, gerçek satranççılar da bir kere oyuna başladılar mı hiçbir şeyden etkilenmezler. Tabii gürültü hariç. Tüm dünyada satranç turnuvaları büyük bir sessizlik içinde yapılır. Seyirci turnuva salonuna alınmaz ve oyunları, binanın dışına asılmış büyük manyetik panolardan izler. Satrançta yenilginin tek sorumlusu oyuncunun kendisidir; kazandığında tek kahraman kendisi olduğu gibi. Satranç tek kişilerin yönettiği ordular arasında bir savaştır. Oyunun başında her iki tarafta eşit şansa sahiptir ve elinin altındaki kuvvetin başkomutanı durumundadır. Karşı tarafın yapması olası pek çok hamle vardır, fakat gerçek savaşta olduğu gibi her olasılığı değil, en olası olasılığı düşünerek hareket etmek gerekir. Çünkü zaten bütün olasılıkların sayısı düşünemeyeceğiniz kadar büyüktür.
SATRANÇTA VİZYON
Satrançta en önemli beyin aktivitesi “vizyon denen şeydir. Vizyon’un kelime anlamı “görme” demekse de, burada anlatılmak istenilen yalnız göz ile değil, hem göz hem de beyin ile görebilmektir. Vizyonu şöyle tanımlayabiliriz: Vizyon bir satranççının kendini zorlamadan, tahta üzerinde mevcut gizli olanakları sezebilme gücüdür. Satranççı dışardan pasif ve sakin görülür. Fakat o karanlıkta ışık yaratmaya çalışmaktadır; onun sakinliği girdapların ortasındak sakinlik gibidir. Vizyon, satranç tahtasının dilini “anlamak” yeteneğidir. Satranç tahtası ve üzerindeki taşlar bir kitap gibidir; her hamle ile bir sayfa çevrilmiş gibi olur. Türkçe bilmeyen nasıl bir Türkçe kitabı okuyamazsa, vizyonu olmayan da satranç tahtasını okuyup anlayamaz. Satranca yeni başlayanlar, ilkokul çocuğunun kitap okuması gibi oynarlar. İlkokul öğrencisi kolay sözcükleri okur ve anlar, güç sözcükleri ise ne kullanır, ne de anlar; hele soyut ve karmaşık sözcükleri hiç anlamaz. Benzer olarak satranca yeni başlayanlar, ancak basit hamleleri anlar; açmaz, çatal, kolay, matlar gibi. Taş aldırtmayan veya şah dedirtmeyen sessiz bir hamlenin ne kadar önemli olabileceğini kavrayamaz.Ancak bir iki hamle ötede olanı görebilir, karmaşık ve uzak olanı anlayamazlar. Bir diğer deyişle, satranca yeni başlayanlar, zaman içinde miyop gibidirler; uzak zamanları görmeler. Ancak yakın geleceğin farkındadırlar, açık bir tehdidi anlar, fakat gizli tehditleri göremezler. Nasıl ki, yıllar geçtikçe ilkokul öğrencisi daha karmaşık kitapları anlar hale geliyorsa, satranççı da zamanla karşısındakinin stratejisini, taktiğini, masum görünen hamlelerin gerisindeki tehditleri anlamaya başlar.
İyi eğitim görmüş bir insan, örneğin bilim felsefesi üzerindeki bir kitabı kolayca okuyup anlatabilir, hatta bununlada kalmaz, okuduğunu eleştirir, hayalini çalıştırarak okuduklarından yeni düşünceler geliştirir. Yaratıcı okuyuşun pasif okuyuştan farkı budur. Yaratıcı okuyuşta yalnız yazarın söylemek istediklerni anlamakla kalmaz, kendiniz de o kitaba dayanarak yeni düşünceler ve kavramlar geliştirirsiniz. Satrançtaki yaratıcılıkta buna benzer; usta satrançcı tahtayı okur, pozisyonu bir bütün olarak değerlendirir ve sonra sıradan bir oyuncunun asla düşünemeyeceği bir hamle yapar.Usta satrançcı satranç tahtasında başkalarının görmediğini görür, yani “vizyon” u kuvvetlidir.
Vizyon doğuştan kazanılmış bir yetenektir. Hiç kimseye vizyon öğretilmez; bir insana icat yapmak, şiir yazmak, beste yapmak öğretilemeyeceği gibi. O halde satrançta öğretimin rolü nedir? Bunu bir örnekle belirtelim: Bir satranç okulunda devam eden N sayıda kişi olsun. Bunlardan ancak birkaçı büyük satranç ustası olabilecektir; oysa hepsi aynı dersleri görmüştür. O halde diyebiliriz ki, satranç eğitimi ancak doğuştan vizyon yeteneği olanlarda iyi sonuç verir. Vizyon, eğitim ve teori sayesinde ustalığa dönüşür. Vizyonu olmayanlar satranç eğitimi ile vizyon kazanamazlar,ancak satrancı daha iyi anlar hale gelirler; nasıl ki müzik eğitimi ile besteci yaratılmaz ise de müziği daha iyi anlayan kişiler yetiştirilebilir. Satranç eğitim bir insana vizyon veremezse de, vizyonun ortaya çıkmasını sağlar. Satranç kurallarını öğrenmek ve teoriyi geliştirmek elbet gereklidir; fakat kurallar vizyon yaratmaz. Nitekim bir insana yağlı boyalar ve tuval vermek, o insan iyi resim yapabilmesini sağlayamaz; ancak resim yeteneği olanlar bu tuval ve boyalardan ünlü tablolar yaratmıştır. Satranç kurallarını öğrenenler arasında da ancak vizyon yeteneği bulunanlar, usta satrançcı olacaktır. Satranç tahtası, satranç taşları ve kurallar vizyonun hangi sınırları içinde kullanılacağını belirler, bu sınırlar içinde vizyon özgürdür. Vizyonun esası şu cümlede gizlidir: SATRANÇ TAHTASINI BAZILARI DİĞERLERİNDEN DAHA FARKLI GÖRÜRLER. Usta olmayan satrançcı, sırları dökülmüş bir aynaya bakar gibidir: Oyunun bütününü değil kırık parçaları görür; zihnini zorlayarak bu parçaları bütünleştirmeye çalışır ve bu sırada çok yorulur. Vizyonu olan bir usta ise, bir bakışta bir seri hamle veya manevrayı bir anda bir bütün olarak görür; mükemmel bir aynada oyunun tümünü görür gibidir. Vizyon, fotografik bellekle yakından ilgilidir; bütün büyük satranç ustaları, gözlerini kapadıkları zaman bile satranç tahtası ve taşlarını gözlerinin önünde görmeye devam ederler. Bu sayede gözleri bağlı satranç oynayabilirler. Bu durum, insana şair Schiller’i hatırlatmaktadır: Bir çoban, Schiller’e aralarında fark olmadığını söyler. Schiller, ay ışıklı bir gecede gözlerini kapamasını söyler ve sonra Ay’ı görüp görmediğini sorar. Çoban “tabii ki hayır” der ve o zaman Schiller şu yanıtı verir: “Bak, ben de gözlerimi kapadım. Ama ben şimdi Ay’ı eskisinden daha iyi görüyorum. İşte aramızdaki fark…” Bütün büyük satrançcılar, oynadıkları bu oyunu aylar sonra bile baştan sona ezbere tekrar edebilirler.
SATRANÇTA ASIL RAKİP
Fakat en usta satranç oyuncuları bile oyuna konsantre olmak için devamlı bir çaba harcarlar, bu çaba çoğu kez bilinçaltıdır. Satrançta vizyon bir amaç değil, araçtır. Oyunun amacı belli bir süre içinde bir savaş vererek hasmını yenmektir; yani vizyonlar elde edilen bilgiler yengiye dönüştürülmelidir. Acaba satrançcının savaşı yalnız hasmına mı karşıdır? Hayır, satrançta her beyin kendi olanaklarının sınırlı oluşuna karşı da bir savaş vermektedir; kendi olanaklarının sınırını aşmak istemektedir. Satrançcı gerçekte daima kendisine karşı oynamaktadır. Gerçek bir bilim adamı da en başka kendisi ile savaşır. Pasteur “Gerçekten birşey keşfetmek istiyorsanız, kendi kendinizin acımasız bir eleştiricisi olunuz” derken bunu kastediyordu. Satranç tahtasında olasılıkların sayısı çok fazladır; satrançcı bu olasılıkların tümünü kavrayamadığı zaman hata söz konusudur. Olasılıkların tümünü en büyük ustalar bile zaman zaman kavrayamaz ve hata yapar. Ancak bir büyük ustanın hatalı bulduğu bir hamlenin neden hatalı olduğunu usta olmayan anlayamaz; yani büyük ustaların hataları pratik olmaktan çok teorik açıdan hatadır. Büyük ustalar, teorik açıdan bazı ihmaller yapabilirler, bunları aslında hata saymamak gerekir. Fakat ne kadar usta olursa olsun, her satrançcı zaman zaman yanıldığının bilincindedir ve bu bakımdan daha çok görmeye, vizyonunu geliştirmeye uğraşır. En büyük satrançcılar bile bazen inanılmaz hatalar yaparlar; buna “satrançcı körlüğü” denmektedir.
Demek ki, oyunun başından itibaren satrançcı daima bir şeye bakar, birşey arar ve birşey görür. Hamlelerle eşzaman olarak hatırlar, mantığını çalıştırır ve nadiren hesaplar. Bu sırada dağima ileri derecede konsantrasyon halindedir ve sezişlere (inüisyon) açıktır. Satrançcı sürekli olarak olanakları ve bunların sonuçlarını analiz eder, olayları ve karşı olayları yargılar. Satrançta esrarengiz hiçbir şey yoktur. Normal bir insan aklı satrancın bütün hamlelerini anlayabilir, ancak her insan o hamleleri bulamaz, tıpkı şiiri anlayıp da yazamamak gibi. Satranç ustaları daha güçlü konsantrasyon yaparlar, beyinleri daha yoğun ve daha berrak çalışır.
SATRANÇ VE MATEMATİK
Satranç ve matematik farklı metotlar kullanır. Satrançta hesaplamanın yeri varsa da azdır, bazı oyun sonlarında basit hesaplamalar gerekebilir. Matematik, damada daha çok kullanılır. Matematik, genellikle belli formüllerin mekanik kullanılmasıdır. Elde ana bir formül vardır; tümdengelim (dedüksiyon) metodu kullanarak problemler bu formüle göre çözülür. Rölativite teorisi gibi hayale yer veren matematik dalları istisnadır. Satranç ise geniş ölçüde hayal gücüne dayanır; hayal ise kendi yolunu kendi çizer. Matematik mantığını raylar üstünde giden bir trene benzetirsek, satranç hayal kanatlarını çırpan bir kartaldır ve işte vizyon, herkesin göremediğini gören bir kartal gözüdür. Hayal gücü genişletilebilir; başka oyuncuların usta manevralarını analiz eden satrançcıda vizyon genişler, analog fikirler belirir, olanakları sezme hızı atar. Matematikteki teoremler, formüller vb. trafik işaretleri gibidir. Satrancın sonsuz göklerinde uçan kartal içinse hiçbir yol işareti yoktur; çünkü hayal göklerinde bir yol çizmek olanaksızdır. Satranç kurallarını ve oyunlarını beyne “depolamak”, insanı büyük satrançcı yapmaz, dünyanın bütün şiirlerini ezberleyen birinin şair olamayışı gibi. Satrançcının diğer oyuncuların oyunlarını analiz edişinin nedeni, onlardan “etkilenmek”tir; o oyunların aynen uygulanmasına zaten olanak yoktur. İnsan şiir okumakla şair, müzik dinlemekle besteci olamaz; ama bir şair diğer şairleri de okumalı, bir besteci diğer bestecileri de dinlemelidir. Başka “yaratış” olaylarını inceleyen insanın yaratış gücü artar.
Eski bir Yunan filozofu “bilgi insanı akıllı kılmaz” demişti. Burada anlatılmak istenen şuydu: Bilgi bellekte pasif olarak depolanır; bellek akıl demek değildir; o halde bilgi aklı geliştirmez. Böyle pasif depo edilmiş bilgi bir işe yaramaz; çünkü depolanmış bilgiyi hayata geçirecek olan şey akıldır. Örneğin bütün tıp kitaplarını ezberlemiş bir doktor, aklı çalışmıyorsa doğru teşhis yapamaz. Benzer olarak satranç kurallarını ve oyunlarını ezberlemek insanı mutlaka iyi satrançcı yapmaz; buna vizyon yeteneği de eklenirse usta satrançcı doğar. Bilimde,sanatta ve satrançta eğitim ve öğretim, ancak yetenekli olanların yeterliliğini ortaya koymaya ve geliştirmeye yarar; bilgi yeteneğin, sezişin ve ilhamın yerini alamaz ve onları yaratamaz.
Satrançta yeteneği benin herhangi bir melekesine bağlanamamaktadır. Örneğin hayalin satrançta yeri varsa da satranç yeteneği yalnız hayal gücüne bağlanamaz; büyük yazarlarda veya büyük mucitlerde de hayal gücü geniştirir; fakat, bunlar her zaman en iyi satrançcılar olamamıştır. Tabiî bunda satranca yeterince zaman ayıramayışları da rol oynar. Mantığın satrançta yeri varsa da satranç yalnız mantık da değildir; çünkü yöntemleri yalnız mantığın geçerli olduğu matematikten farklıdır Satranç tahtasında başkalarının göremediğini görmek yeteneğinin, yani vizyonun, beynin hangi melekelerine bağlı olduğu kesin değildir. Belki de bunda mantık (yargı), hayalgücü ve fotoğrafa benzeyen bir bellek (ki satranç tahtası ve figürlerinin birçok hamle sonra bile göz önünde canlandırılabilmesini sağlamaktadır) ve diğer bilinmeyen melekeler birlikte ol oynamaktadır. Portiş ve Koltanowski gibi 30-40 kişi ile gözü bağlı simültane (eşzaman) maç yapanların varlığı, fotoğrafik belleğin önemini göstermektedir. Bir satranç ustası oynadığı bir oyunu hiçbir yere yazmadan aynen oynayabilir; herhangi bir hamledeki pozisyonu hemen aklından dizebilir.
SATRANÇ YETENEĞİ
Satranç yeteneğinin kalıtsal olduğuna dair hiçbir bulgu yoktur. Satranç yeteneği diğer yetenekleri engellemez. Büyük satrançcılar çeşitli diğer alanlarda da yetenek göstermişlerdir: Philidor müzisyendi; Staunton Şekspir araştırmaları yapmıştır. Tarrasch iyi bir doktor, Vidmar ve Botvinnik başarılı mühendislerdi. Lasker ve Euewe matematikçi, Karpov ekonomistti. Fakat her büyük satrançcının önde gelen uğraşı satranç olmuştur.
Satranca erken yaşta başlamak tavsiye edilmektedir; çünkü böylece o insan oyununu ilerletmek için daha uzun bir süreden yararlanacaktır. Kübalı şampiyon Capablanca ve satranç büyük ustalarından Rechevski, 5 yaşındayken büyük usta düzeyine erişmişlerdi. Ancak büyük satrançcıların bir bölümü, İngiliz Burn ve Yates gibi, satranca ileri yaşlarda başlamıştır . Bugün için neden bazı insanların daha iyi satranç oynadıkları bir sırdır. Bir tıp adamı hastadan elde ettiği bulguları teorik ve pratik bilgilerin ışığında analiz eder; “ayırıcı teşhis” adı altında çeşitli olasılıkları düşünür ve bunlardan birini en olası görerek seçer; buna teşhis denir. Satranç adamı ise benzer olarak satranç tahtasından elde ettiği bulguları, teorik ve pratik bilgilerinin ışığında analiz eder, çeşitli olasılıkları kıyaslar ve kendi için en iyi olasılığı seçer; bunun adı hamledir. Tıpta “hastalık yok, hastalık var” belgesi, bir hastalığın her hastada kendine özgü olduğunu vurgular. İyi bir doktor hastalığın esaslarını bilmekle birlikte, daima istisnaî (tıp dilinde atipik) olgulara rastlayabileceğini bilendir, örneğin hepatit hastalığı karaciğerin viral iltihabı olup genellikle sarılık yapar; fakat bazı hastalarda bilgi ve kuralları gözden geçirirken istisnalara açıktır. Satranç ustası da satrancın genel kurallarını iyi bilir; fakat bunları körü körüne uygulamaz, hamleyi satranç tahtası belirler, kurallar değil; pozisyon öyle gerektiriyorsa önemli bir satranç kuralı çiğnenebilir. Örneğin vezir oyun başında hemen ortaya çıkmamalıdır; fakat hasmın bir hatasından yararlanmak için bu kural çiğnenebilir. Bu bakımdan da satranç matematikten çok farklıdır; matematik kuralları istisnasız geçerlidir. Matematikle satrancın farklı olduğunun en iyi kanıtı da şudur: Bilgisayarlar, gerekli programlamadan sonra satranç oynayabilir; her pozisyonu analiz ederek o pozisyona en uygun hamleyi yapar. Fakat bilgisayar “plan” yapamaz; yeni strateji ve taktikten yoksundur; oysa satranç ustası bir plana göre oynar. Bilgisayar, tek tek en iyi hamleleri yapar; o hamleleri bir plan dahilinde birbirine bağlayamaz. Bir diğer deyişle bilgisayar, “kombinezon” yapamaz (satranç dilinde kombinezon birbirini izleyen seri dahiyane hamledir).
Satrançta bu kadar önemli olan konsantrasyon yeteneği, irade gücünü kullanarak, dimağı veriler üzerinde yoğunlaştırmak demektir. Usta satrançcı bütün olasılıkları inceleyen adam değildir; uzak olasılıkları derhal ekarte ederek yakın olasılıkları üzerinde durandır. Satrançcının dimağ projektörü, tahta üzerinde yalnız önemli figür ve olasılıkları aydınlatır; “önemsiz” olan her şey karanlıkta kalır.
Satranç maçlarının hepsinde kombinezonların yer aldığı sanılmamalıdır; aksine maçların çoğu “sessiz” dir. Bu gibi maçlarda “mantıksal” veya “sağduyu” hamleleri yer alır: Bir taşa hücum var mı ve öyleyse taş nasıl korunur, gerideki taşları ileri almak (developmant), belli yönlere kuvvet yığmak, zayıf noktaları kuvvetlendirmek, piyon durumunu düzeltmek, karşı tarafın piyon ilerleyişini durdurmak veya kuvvetli bir taşı yandan korumak. Kombinezonlar satranca serüven ve heyecan geitirir; fakat tabiî ki herkes kombinezon yapamaz. Lasker, Nimzoviç ve hatta Capablanca, “mantıksal” oyundan yana idiler; vizyondan çok sağduyu ve tekniğin üstünlüğü üstünde duruyorlardı. Ne var ki, satranç ustalarının sağduyu, mantık, teknik dedikleri şeylerin hepsi kendi vizyonlarından kaynaklanmaktadır ve sağduyuyu savunan satrançcılar da birçok kere kombinezon serüvenine atılmışlardır. Satrançta hesaplı bir “risk” çoğu kez göze alınır. Ancak oyun sonlarında kombinezona ve riske yer yoktur;oyun onları kesin ve hesaplı hamleler gerektirir.
STRATEJİ VE TAKTİK
Satrançta yıldırımlar, çok nadiren berrak bir gökten düşer. Yıldırımdan önce kocaman fırtına bulutları hissedilir. Daha açık söylersek, bir oyuncu satrançta felakete uğramadan önce zorlanmaya başladığını hisseder (Aslında hayatta da böyledir). Strateji, bir oyuncunun savaş alanını kendi seçmesi ve hazırlaması çabalarıdır. Savaşın hamleleri ise taktiği oluşturur. Gerek teori, gerekse pratikte strateji, taktik analizden ayırt edilemez. Taktik geçici pozisyonları, strateji nispeten kalıcı pozisyonları temsil eder. Taktik kısa, strateji uzun vadeli planlara bağlıdır. Taktik, yapılması zorunlu hamlelere karşılıktır; hiçbir zorunlu hamle yokken yapılan ise strateji ile ilgilidir. Piyon yapısı kalıcı olduğundan stratejinin bir parçasını oluşturur. Örneğin taktik nedenlerle (tehlikedeki bir taşı korumak gibi) bir piyon ileri sürebilir; fakat bu hamle bir geri piyon bırakıyorsa, bu stratejik bir zayıflık yaratacaktır; o zaman taktik yararla stratejik zarar tartılmalı ve ikisi arasında bir tercih yapılmalıdır.
Genellikle pozisyonu kuvvetlendirmek için yapılan hamleler stratejiktir: Önemli karelerin (örneğin merkezdekii 4 karenin) işgali veya uzaktan kontrolü, piyon yapısının kontrolü (geri piyon, izole piyon ve duble piyondan kaçınmak ve vezir kanadına piyon azınlığına düşmemek), küçük rok yapmış şahın önündeki 3 piyonun aynı sırada tutulması, fillerin uzun diagonalleri, kalelerin açık (piyonsuz) vertikalleri (sütunları) tutuşu, atın veya diğer bir figürün saldırıdan uzak bir kareye yerleştirilmesi, temponun ele geçirilmesi gibi kararlar stratejiktir. Savunan taraf hatları kapayacak, saldıran taraf ise hatları açacak bir strateji izler. Savaşta olduğu gibi, hareket(manevra) olanakları daha fazla olan taraf üstündür.
HATA ÇEŞİTLERİ: Alekhin’in şöyle bir sözü vardır: “Hiçbir satrançcı, hasmı ona fırsat vermedikçe oyunu kazanamaz.” Hatalar çeşitlidir: Bazı şeyler gözden kaçar,örneğin bir saldırı görülmeyebilir. Tutkulu oyuncular kendi kendilerini mağlup ettirebilir: Çok fazla şey yapmak isterken açık verebilir. Normal olarak satranç ustaları oyun sırasında yaptıkları bir veya iki taktik hata sonucu oyunu kaybederler; hasımları daha az hata yapmıştır. Oyunda ergeç kritik bir an gelip çatar. İyi oyuncular kritik anın yaklaştığını sezebilir. Kritik anda olasılıklar artar, bunlara opak (saydam olmayan) pozisyon da denir; çünkü görmek zorlaşmıştır. Kritik anda durumu tehlikede olan oyuncu, üç çeşit hata yapabilir: Hayal gücü zayıflığı, mental pasifik ve durumu açıkca analiz edemeyiş (aklın karışması veya konfüzyon). Zayıf oyuncularda daha çok konfüzyon görülür. Oyun sırasındaki yorgunluk ve endüşeler de oyunculara hata yaptırır.
SATRANCIN TARİHÇESİ
Satranç, 1400 yıl kadar önce Hindistan’da başladı. Sanskritçe’de bu oyun Şaturanga diye geçiyordu; bu sözcük “dört silah” anlamına geliyordu. O zamanki Hint ordusu dört bölümden oluşuyordu: Filler, savaş arabaları, suvari ve piyade (bugün fil, kale, at ve piyon diyoruz). İlginç olarak başlangıçta , şah ve vezir savaş güçlerinden sayılmıyordu. Şaturanga, Hindistan’dan İran’a geçti ve Arap orduları 1000 yıl kadar önce onu Avrupa’ya getirdi. Şaturanga önce şaturang ve sonra şah (Farsça kral) adını aldı. Araplar ise Şatranj ve al-şah-mat dediler. Türkçe satranç sözcüğü Arapça Şatranj’dan alındı. Mat, Farsça “ölü” anlamına gelmektedir.
Bu gün oynanan satranç, 16.yüzyılda başladı. Orta çağ sırasında Avrupalılar, İranlıların vezir dedikleri taşa kraliçe adını verdiler; bu taş hem cinsiyet değiştirmiş oldu, hem de oyundaki gücü çok artırıldı, belki de yüzyıllardır kadınlara verilmeyen medenî hakları böylece telafi etmek istemişlerdir. Al-şah-mat (şah’ın ölümü) sözcüğü garip bir paradokstur; çünkü şah asla ölmez, yani bir taş olarak alınıp oyun tahtası dışına çıkarılamaz. Şah oyun sırasında başı dimdik şöyle der: “Tamam, oyunu kazandın; fakat beni esir alamazsın, anlaşıldı mı?” Şah, ülkesi olan satranç tahtasını terketmeden, vatanı olan karelerde kıpırdayamaz hale gelince mat olmuş sayılır. Şah ölmemiş, esir düşmüştür. Ancak esaretin ölümden beter olduğu düşünülürse Mat(ölüm) terimi yerindedir.
SATRANÇ VE İHTİMALLER
Biriçte 4 oyuncunun her birine 13′er kupa, maça, sinek ve karo gelmesi olasılığı 9 x 1027 ‘ de 1′dir; fakat satrançtaki olasılıklar yanında bu sayı hiç kalır. Maurice Kraltchik, Matematik Eğlenceleri adlı kitabında bunu hesapladı. İlk 5 hamlede her iki tarafın 20 değişik hamle ve 6.-40. hamle arası 30 değişik hamle yapılabileceği kabul edilirse, 40 hamlelik bir satranç oyununun 25 x 10115 farklı biçimde oynanabileceği hesaplanmıştır. 27 hamlelik bir oyun ise 115 x 1075 farklı şekilde oynanabilir. Tabiî bu sayının içerisine bütün olası hamleler girer; yani iyi oyuncuların asla yapamayacağı akılsızca hamlelerde sayılmıştır; ancak unutulmamalıdır ki satrançta kötü oyuncuların sayısı iyi oyunculardan çok fazladır. Satrancın ilk 4 hamlesi (2 beyaz ve 2 siyah hamle) 197229 farklı şekilde oynanabilir; bu 72.000 farklı pozisyon demektir; bunların 16.556’sı piyon hamlelerinden doğar. İlk 4 hamlede siyah ve beyaz için toplam 228 milyar olanak vardır. Bir siyah şaha karşı maksimum 3 beyaz taşın satranç kurallarına uygun diziliş sayılarını görelim
e1′de duran bir şah e8′e 7 hamlede ulaşmak isterse 393, 8 hamlede ulaşmak isterse 5704 olasılık vardır.
SATRANÇTA ZAMAN SINIRLAMASI
Satranç oyununun belli bir sürede bitirilmesi zorunluluğu 100 yıl kadar önce başlatıldı; bundan önce yapılan turnuvalarda oyuncu istediği kadar düşünebilirdi. Bugün böyle bir kısıtlama getirilmese idi, satranç oyunları kaplumbağa hızı ile yürürdü; çünkü her hamleden önce usta oyuncular uzun uzun analizler yapmak isteyecek, o zaman ajurne (yarıda kalmış) maçlar ancak yıllar sonra bitebilecekti. Zaman, önce kum saati, daha sonra kronometre ve en son satranç saati ile ölçülmeye başlandı. Genellikle 2,5 saatte 40 hamle yapmayan oyuncu, oyunu kaybetmiş sayılır. Hızlı turnuvalarda hakem her 10 saniyede bir gonga vurur, gong çalınca sıra kimde ise o oynamak zorundadır. Blitz (yıldırım) debeb oyun şeklinde ise oyunculara düşünmek için hiç zaman bırakılmaz, oyun en geç 1 dakikada biter; bu tip oyunu en usta satrançcılar oynamaktadır.
Selçuk Alsan
Bilim ve Teknik 1992
Not: Bu yazı Sibel Atasoy’un blogundan alınmıştır.
Grand Master Satranç Kulübü 